حماسه منظوم پارسی، در مناقب و مغازی امام علی(ع) از قرن پنجم، یعنی حدود نیم قرن پس از شاهنامه با دوازده هزار بیت در اسلوبی کهن و نوادری از لغات و ترکیبات که گاه در فرهنگ ها، شواهد آن به دشواری یافت می شود.

سال گذشته و در روز میلاد امام علی (ع) بود که منظومه "علی نامه" از سراینده‌ای متخلّص به ربیع از قرن پنجم با مقدمۀ استاد محمدرضا شفیعی کدکنی از سوی موسسه میراث مکتوب منتشر شد.

دکتر شفیعی کدکنی، استاد و محقق با سابقه ادبیات در مقدمه 70 صفحه ای خود، که در حقیقت، مقاله ای است مفصل درباره «علی نامه» زوایای مختلف این اثر ارزشمند را مورد بررسی قرار داده است. آن چه در پی می آید، گزیده ای است از این مقدمه:

تا به چشم خود ندیدم باور نکردم، شما نیز حق دارید که باور نکنید: یک حماسه منظوم پارسی، در مناقب و مغازی امام علی بن ابی طالب (ع) از قرن پنجم، یعنی حدود نیم قرن بعد از نشرِ شاهنامه فردوسی و در حجم حدود دوازده هزار بیت با اسلوبی کهن و نوادری از لغات و ترکیبات که گاه در فرهنگها، شواهد آن را به دشواری می توان یافت.

پیش از این ها تصوّرِ موّرخانِ ادبِ فارسی برین بود که حماسه های شیعی خاص تحولات فرهنگی ایران بعد از مغول و حتی بعد از عصر تیموری است و شعری شیعی که در آن مجموعه عقاید شیعیان اثنا عشری انعکاس داشته باشد و شبهه اعتقاداتِ دیگر مذاهب اسلامی در آن نباشد، بعد از سنایی (د: 529 هـ) وارد ادب فارسی شده است؛ اگر چه در آن شعرهای سنایی جای تردید باقی است و از لحاظ نسخه شناسی تمامی آن شعرها جای نقد و نظر دارد.

امّا منظومه مورد نظر ما که در بحرِ متقارب سروده شده و به گفته سراینده اش «به لفظ عجم در عروض عرب»، سراسرِ آن در مناقب و مغازی امام علی بن ابی طالب (ع) با «ناکثین» و «قاسطین» است و یکسره در خدمتِ اعتقادات شیعی. گوینده آن، که به تصریح متن کتاب متولد 420 هجری است این منظومه را در سن 62 سالگی و در سال 482 هجری به احتمال قریب به یقین در خراسان، و شاید هم ناحیه بیهق، منظوم کرده است و آن را به یکی از اشرافِ ساداتِ عصر، یعنی علی بن طاهر عریضی از سادات ناحیه تقدیم داشته است.
شاعر که به تکرار نام و تخلّص خود را «ربیع» اعلام می کند اشاراتی به زندگی خود، بیش و کم دارد و از مطاوی گفتارِ او می توان دانست که وی شاهنامه فردوسی را پیش چشم داشته و گاه به آن اشاره دارد. فردوسی را با احترام بسیار یاد می کند اما شاهنامه را به این سبب که «مُغ نامه» است و «دروغ»، چندان نمی پسندد. می گوید شاهنامه زیباست اما دروغین است.

 علی‏نامه چیست؟

مآخذ تاریخی علی نامه